„Rozpad rodziny – a co z dzieckiem?”

Rozwód wobec instytucji sądowych rozumiany jest jako zakończenie zupełności i trwałości rozkładu pożycia małżeńskiego, o którym decydują 3 zasadnicze przesłanki rozwodowe jakimi są ustanie więzi ekonomicznej, emocjonalnej, oraz cielesnej pomiędzy partnerami. Rozpad małżeństwa stanowi jedną z najbardziej traumatycznych sytuacji życiowych, która dotyka ludzi i zajmuję 2 miejsce na liście najbardziej stresujących wydarzeń (wg Listy stresujących wydarzeń Thomasa Holmes, Richard Rahe, 1967r.). W wyniku natłoku  problemów, które towarzyszą sytuacji rozwodowej rodzice często zapominają o tym co może odczuwać w tej sytuacji ich potomek. Dzieci są niczym „gąbki emocjonalne”, które chłoną nie tylko odczucia rodziców, ale również wszystko to co oddziałuje na nie w otoczeniu. Często rozpad rodziny wiążę się z pewnym obciążeniem emocjonalnym, kryzysem, który zostawia trwałe ślady w psychice jej członków. Skupiając się na sytuacji dzieci rozwodzących się rodziców warto zauważyć, że w zależności od wieku mogą różnie odbierać sytuację rozejścia się swoich rodziców:

Dziecko w wieku do 8 lat: przede wszystkim będzie żyło nadzieją o ponownym byciu rodziców razem. W tym wieku jest duże prawdopodobieństwo pojawienia się silnego poczucia straty rodzica, co może skutkować agresją wobec siebie, rówieśników, czy rodzeństwa. Dziecko będzie brało winę na siebie – tłumacząc sobie, że to właśnie jego zachowanie mogło doprowadzić do rozstania rodziców. Rozwód może wywoływać u niego silny lęk, przygnębienie, strach  przez co może bać się ciemności i mieć kłopoty z zasypianiem. Czasami dzieci w tym wieku mogą uwstecznić się do wcześniejszych nawyków, kiedy miały pełną opiekę obojga rodziców, co może wyrażać się u nich poprzez moczenie się w nocy, ssanie kciuka, czy w wzmożonym przytulaniu się.

Dziecko w wieku od 8 do 12 lat: również będą towarzyszyły mu myśli o ponownym zejściu się rodziców. Dziecko może przeżywać smutek i lęk. Tęsknota za drugim, nieobecnym rodzicem, może być tak silna, że wywoła u potomka agresję w stosunku do rodzica, z którym mieszka lub do tego,  który wyprowadził się z domu. Często ten wiek łączy się z wyborem dziecka wobec kogo powinno być lojalne – taty?, mamy?, utratą poczucia zaufania zarówno do bliskich osób, jak i z otoczenia społecznego.

Dziecko dorosłe: może czuć zobowiązanie do emocjonalnego wspierania rodziców w sytuacji rozwodu, co może odbierać dorosłemu dziecku prywatność, wolność w nawiązywaniu własnych relacji i zajmowaniu się własnym życiem. Dziecko może mieć trudności w budowaniu własnej tożsamości, prawidłowych relacji z osobami drugiej płci. Starsze dzieci cierpienie i poczucie krzywdy mogą wyrażać za pomocą ukrytego gniewu pod widocznym odsunięciem się od jednego z rodziców i silnym przymierzem z drugim rodzicem. Reakcją na kłótnie rodziców może być poszukiwanie zastępczych form aktywności w postaci zabaw, czy oddalaniem się od życia rodzinnego.

Warto zwrócić uwagę na to, że dzieci młodsze (do lat 3) oraz dzieci dorosłe są prawdopodobnie pod najmniejszym wpływem kryzysu rozwodowego. Ponadto ważne są również indywidualne cechy dziecka. U dzieci w tym samym wieku można zaobserwować różną dojrzałość osobową, która powoduje, że jedne będą wrażliwiej   i bardziej impulsywniej przeżywały proces rozwodowy rodziców, a inne natomiast nieco mniej.

Wśród reakcji emocjonalnych dzieci na rozwód rodziców wyodrębnia się 5 faz, w których dziecko powoli przystosowuje się do nowej sytuacji życiowej. Na samym początku istnieje faza „zaprzeczenia” – odmowa przyjęcia informacji o rozwodzie i utracie jednego z rodziców przez dziecko (np. „to jakiś żart moi rodzice zawsze będą razem”, „to tylko kłótnia, po chwili wszystko będzie jak dawniej”). Kolejna faza związana jest z „gniewem    i złością” – dziecko zdając sobie sprawę, że rozwód rodziców jest nieunikniony próbuję z tym walczyć poprzez okazywanie złości wobec rodziców, rówieśników, nauczycieli, czy innych osób z otoczenia     (np. „jak rozejdziesz się z ojcem, to ucieknę z domu”, „mam dość tej sytuacji, nikt nie liczy się z moim zdaniem”). Trzecia faza to „godzenie”– dziecko usiłuję pogodzić rodziców (np. „będę grzeczna tylko bądźcie razem”, „mamo proszę zrozum tatę on nie chciał tego zrobić”). Czwarta faza „ depresji” związana jest z wycofaniem dziecka, które staje się apatyczne, przygnębione, zamyka się w sobie i izoluje od sytuacji rozwodu. Czasami wzbudza się u niego poczucie winy za rozpad rodziny (np. „nie chcę tu być”, „zniszczyli mi życie”). Ostatnia faza „pogodzenia się” u dziecka przejawia się świadomością nieodwracalności rozpadu małżeństwa swoich rodziców i uczy się ono życia z jednym rodzicem, przyzwyczaja się do okresowych spotkań drugiego rodzica starając się zaakceptować sytuację (np. „moi rodzice są po rozwodzie, jutro jadę na weekend do taty”, „tata od nas odszedł, ale mama nas kocha”).

Rozwód wywołuje u dziecka w każdym wieku walkę emocjonalną, ciągłego wyboru, niepewność i nostalgię pytań typu: „kto ma rację: tata czy mama?”, „kto naprawdę mnie kocha?”, „kto mówi prawdę?”, „kto zawinił?”. Siła stresu dziecka wynikająca z rozpadu rodziny związana jest z 2 czynnikami. Po pierwsze z przywiązaniem dziecka do rodziców i percepcją  sytuacji domowej przed rozpadem małżeństwa. Rodzina daje dziecku stałość składu osobowego, daje poczucie bezpieczeństwa, co stanowi bardzo ważny czynnik dla kształtowania emocjonalnego    i zdrowia psychicznego dziecka. Często konflikt rodziców w czasie przedrozwodowym, a nie sam rozwód jest główną przyczyną problemów rozwojowych dzieci. Literatura naukowa zwraca szczególną uwagę na różne zagrożenia dla dzieci, wynikające z konfliktu rodziców w trakcie procesu rozwodu. Przede wszystkim wskazuje, że potomkowie mają tendencję do „uciekania w dorosłość” poprzez kontakt z alkoholem, narkotykami, nawiązywaniu przypadkowych znajomości, ucieczkami z konfliktowej atmosfery w rodzinnym domu. Rozbicie naturalnej struktury rodzinnej może również niekorzystnie wpływać na postępy w nauce, przystosowanie społeczne, wzrasta prawdopodobieństwo ucieczek z domu w grupy nieformalne lub nawet przestępcze. Oprócz zaburzonego zachowania, inną reakcją dzieci może być intensywne poszukiwanie usprawiedliwień dla surowych    i agresywnych nieznanych dotąd zachowań rodziców. Kłótnie  rodziców w trakcie procesu rozwodowego również mogą doprowadzić do przeżywania przez potomka konfliktu lojalności. Powoduję to u dziecka z  jednej strony poczucie żalu, chęci wspierania rodzica, który jest uważany przez nie za bardziej cierpiącego, porzuconego. Natomiast z drugiej strony dziecko pragnie utrzymywać więź z rodzicem, który odszedł. Potrzebuje go, martwi się o niego, tęskni. Często dziecko będzie ukrywało przed rodzicami swoje pozytywne nastawienie do drugiego rodzica w obawie, że dobra relacja jest nie w porządku. W sytuacji kiedy rodzice nie rozmawiają z dzieckiem       o rozwodzie, nie podają przyczyn bieżących problemów, dziecko będzie poszukiwało ich na „własną rękę”. Czasami może dokonać nieprawidłowego skryptu myślowego: „rodzice nie kłócą się ze sobą wtedy, kiedy mają problem z dzieckiem, bo muszą temu zaradzić” lub „być może to jest moja wina, że tata chce odejść od mamy”. Sytuacja znacznie się pogarsza, kiedy rodzice zaczynają wplątywać dziecko w sytuację rozwodu, a co gorsze dziecko staję się przedmiotem manipulacji pomiędzy małżonkami. Mimowolne wprowadzanie dzieci w konflikty przez rodziców, oraz działania prowadzące do osłabienia lub zerwania więzi emocjonalnej z jednym z opiekunów określane jest w psychologii za pomocą koncepcji PAS (syndrom odosobnienia od jednego z rodziców stworzony przez amerykańskiego psychiatrę dziecięcego dr Richard Gardner). Według tej koncepcji bezpośrednie angażowanie dziecka w kłótnie rodziców powoduję, że przeżywa ono silne uczucie zagubienia, zagrożenia, często doznaje poczucia winy z powodu utraty opiekuna. Odczuwa cierpienie, które może przejawiać się w postaci lęków, problemów neurotycznych, zaburzeń zachowania, braku poczucia własnej wartości i zaufania do otoczenia. Długotrwałe stosowanie mechanizmów wywołujących PAS powoduję u dziecka z czasem zanik pozytywnych wspomnień dotyczących brakującego rodzica, co w późniejszym wieku może skutkować trudnością w nawiązywaniu bliskich relacji z innymi, skłonnością do budowania nietrwałych związków partnerskich, a  nawet chorobami psychiatrycznymi.  Rodzice powinni mieć na uwadze dobro dziecka, chronić je przed własnymi konfliktami, mimo rozczarowań i niechęci wobec siebie. Nie ukrywając jest to bardzo trudne zadanie dla małżonków podczas rozwodu.

Rozpad rodziny powoduje, że jeden z rodziców staję się rodzicem „dochodzącym”, „weekendowym”, a dziecko staję w obliczu braku możliwości wychowania przez jednego z opiekunów. Matka poprzez obcowanie z dzieckiem wzmacnia jego poczucie pewności i miłości, potrzeby psychiczne i biologiczne, dzięki czemu rozwija się prawidłowo pod względem psychicznym. Z kolei ojciec daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, uczy kontaktu społecznego     i zasad, wprowadza w życie moralne, co umożliwia mu odnalezienie się w świecie społecznym. Brak któregoś       z rodziców lub modelu płci w wychowaniu dziecka może niekorzystnie wpłynąć na jego dalszy rozwój. Dlatego ważne jest słuszne postępowanie rozwodzących się partnerów wobec dziecka, które zawsze powinno mieć dostęp do obserwowania i możliwość nauki wzoru roli życiowej kobiety i mężczyzny. To zapewni mu nie tylko prawidłowy rozwój, ale spokój wewnętrzny. Warto pamiętać, że rozwód to zakończenie relacji żona-mąż,    a nie zakończenie relacji ojciec – dziecko lub matka – dziecko. Czynnikiem ułatwiającym przebieg rozpadu małżeństwa dla dziecka są dobre kontakty miedzy małżonkami, lub inaczej mówiąc pozytywna więź łącząca rozwodzących się rodziców. Świadome porozwodowe świadczenie dziecku przez rodziców dalszej opieki psychicznej i fizycznej wprowadza potomkowi ład i harmonię do zaistniałej sytuacji traumatycznej, oraz pozwala na szybszą akceptację aktualnego stanu rzeczy.

Bibliografia:

„Sygnały troski miesięcznik dla rodziców” (2010r), kwiecień nr 4, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa

„Dziecko – niewinna ofiara rozwodu rodziców” (2003r) str. 29-36 [w:] „Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych”(2003r), Henryk Cudak, wydawnictwa Adam marszałek, Toruń

Strony internetowe:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stres

Autor artykułu – Monika Troczyńska